Hoge Raad

Zelfstandig dragende grond en de grenzen van het geding na cassatie

Arrest

ECLI:NL:HR:2016:2995•23 december 2016•Deze uitspraak is in 3 latere zaken aangehaald

Rechtsgebieden

Civiel Recht•Arbeidsrecht, Burgerlijk Procesrecht

Genoemde wetsartikelen

Artikel 156 RV (Definities akten, authentieke en onderhandse)

Essentie

Een oordeel van een hof is geen zelfstandig dragende grond als het hof vervolgens andere, afwijkende afspraken onderzoekt. Na cassatie is het verwijzingshof niet gebonden aan dit oordeel, ook als het niet in het eerste cassatieberoep is bestreden.

Samenvatting feiten

Een voormalig directeur-grootaandeelhouder ([eiser]) vordert nakoming van pensioenverplichtingen van Grapofex (nu BASF). Er is een conflict tussen twee documenten: een koopovereenkomst die Grapofex lijkt te bevrijden van verdere pensioenaansprakelijkheid (art. 7.4) en een tegelijkertijd gesloten (aanvullende) arbeidsovereenkomst die juist een zeer omvangrijke 'backserviceverplichting' voor pensioenopbouw over de jaren 1984-2004 lijkt te creëren. De kern van de zaak is welke van deze tegenstrijdige bepalingen prevaleert.

Cassatieberoep door

Het cassatieberoep is ingesteld door [eiser].

Rechtsvraag

De centrale vraag is of het verwijzingshof terecht heeft geoordeeld dat een eerdere beslissing van het gerechtshof Leeuwarden over de uitleg van een koopovereenkomst (art. 7.4) een zelfstandig dragende grond voor afwijzing van de vordering vormde. Als dat zo was, zou het verwijzingshof hieraan gebonden zijn omdat dit oordeel niet in het eerste cassatieberoep was aangevochten. De vraag is dus of dit oordeel daadwerkelijk de beslissing zelfstandig kon dragen, of dat het onlosmakelijk verbonden was met andere, wel vernietigde, oordelen.

Uitspraak Hoge Raad

De Hoge Raad oordeelt dat de klacht gegrond is. Het oordeel van het gerechtshof Leeuwarden over de koopovereenkomst was niet zelfstandig dragend voor de afwijzing. Dit blijkt uit het feit dat zowel de rechtbank als het hof Leeuwarden het nodig vonden om daarnaast te onderzoeken of in de (aanvullende) arbeidsovereenkomst afwijkende afspraken waren gemaakt. De beslissing rustte dus mede op dat vervolgonderzoek. Omdat dat vervolgonderzoek in de eerste cassatieprocedure is vernietigd, had het verwijzingshof de zaak opnieuw volledig moeten onderzoeken.

Rechtsregel

Een rechtsoordeel is niet 'zelfstandig dragend' voor een beslissing indien de rechter na dat oordeel verder onderzoekt of er mogelijk afwijkende afspraken zijn die tot een ander resultaat kunnen leiden. De uiteindelijke beslissing is dan niet uitsluitend op het eerste oordeel gebaseerd, maar ook op het vervolgonderzoek. Een dergelijk niet-zelfstandig dragend oordeel krijgt geen kracht van gewijsde en bindt het verwijzingshof niet, ook al is het niet expliciet in een eerder cassatieberoep aangevochten.

Belangrijke rechtsoverwegingen

(j) Deze (eind)beslissing van het gerechtshof Leeuwarden en de daaraan ten grondslag liggende overwegingen vormen een zelfstandige grond voor de afwijzing van de door [eiser] gevorderde backserviceverplichtingen over de periode 1984-2000.

(r.o. 3.3.5)

(k) Nu in het eerste cassatieberoep geen klachten tegen rov. 9-11 van het gerechtshof Leeuwarden zijn gericht, is deze beslissing onaantastbaar geworden en is het verwijzingshof daaraan gebonden. Dat brengt mee dat, wat er ook zij van de eventuele bewijskracht van de aanvullende arbeidsovereenkomst, dit niet tot toewijzing van de door [eiser] gevorderde backserviceverplichtingen kan leiden.

(r.o. 3.3.5)

De klacht is gegrond. Zoals onmiskenbaar volgt uit rov. 5.1–5.3 van de rechtbank (zie hiervoor in 3.3.2 onder (b)–(d)), heeft de rechtbank mogelijk geacht dat in de aanvullende arbeidsovereenkomst tussen Grapofex en [eiser] afspraken zijn gemaakt die afwijken van art. 7.4 van de koopovereenkomst (rov. 5.1), en heeft zij om die reden in rov. 5.2–5.3 onderzocht of dat het geval was. Omdat dat laatste naar haar oordeel niet aannemelijk was geworden, heeft zij de desbetreffende vorderingen van [eiser] afgewezen. Dat brengt mee dat haar oordeel over art. 7.4 van de koopovereenkomst niet zelfstandig dragend was voor haar beslissing. Datzelfde geldt voor het arrest van het gerechtshof Leeuwarden. (...) Ook daaruit volgt dus onmiskenbaar dat zijn oordeel in rov. 9-11 over de betekenis van art. 7.4 van de koopovereenkomst niet zelfstandig dragend was voor zijn beslissing (...)

(r.o. 3.4.2)

Deze overwegingen zijn cruciaal omdat ze de kern van het leerstuk van de 'zelfstandig dragende grond' en de omvang van het geding na verwijzing illustreren. De overwegingen van het verwijzingshof (3.3.5) tonen een onjuiste toepassing: het hof beschouwt een oordeel als onaantastbaar en bindend. De Hoge Raad corrigeert dit in 3.4.2 door te analyseren waarom het oordeel juist níet zelfstandig dragend was: de eerdere rechter ging zelf al verder met een vervolgonderzoek. Voor studenten is dit een essentiële les in procesrecht: het laat zien hoe de structuur van een rechterlijk betoog bepaalt welke onderdelen een beslissing daadwerkelijk dragen en dus in cassatie moeten worden aangevochten om niet in kracht van gewijsde te gaan.

Arrest inhoud

23 december 2016

Eerste Kamer

15/04401

LZ/EE

Hoge Raad der Nederlanden

Arrest

in de zaak van:

[eiser],wonende te [woonplaats], Duitsland, EISER tot cassatie, advocaat: mr. S.F. Sagel,

t e g e n

BASF NEDERLAND B.V., rechtsopvolgster van Beheer-en Beleggingsmaatschappij Grapofex B.V.,gevestigd te Arnhem, VERWEERSTER in cassatie, advocaat: mr. H.J.W. Alt.

Partijen zullen hierna ook worden aangeduid als [eiser] en BASF.

1 Het geding

Voor het verloop van het geding in feitelijke instanties verwijst de Hoge Raad naar de navolgende stukken:

a. het arrest in de zaak 11/00249 van de Hoge Raad van 5 oktober 2012, ECLI:NL:HR:2012:BV6698, NJ 2012/570;

b. de arresten in de zaak 200.122.683 van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden van 19 augustus 2014 en 9 juni 2015.

De arresten van het hof zijn aan dit arrest gehecht.

2 Het tweede geding in cassatie

Tegen de arresten van het hof heeft [eiser] beroep in cassatie ingesteld. De cassatiedagvaarding is aan dit arrest gehecht en maakt daarvan deel uit. BASF heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep en vordert wettelijke rente over de toe te wijzen proceskosten. De zaak is voor BASF toegelicht door haar advocaat. De conclusie van de Advocaat-Generaal E.M. Wesseling-van Gent strekt tot verwerping van het cassatieberoep. De advocaten van partijen hebben ieder bij brief van 4 november 2016 op die conclusie gereageerd.

3 Beoordeling van het middel

3.1 In cassatie kan van het volgende worden uitgegaan.

(i) [eiser] was samen met twee anderen tot 31 mei 2001 directeur-grootaandeelhouder van Beheer- en beleggingsmaatschappij Grapofex B.V. (hierna: Grapofex). Grapofex was 100% aandeelhouder van EFKA Additives B.V. (hierna: Efka) en is als zodanig de rechtsvoorgangster van BASF.

(ii) [eiser] had sinds 1984 een arbeidsovereenkomst met Efka. (iii) Bij koopovereenkomst van 18 april 2001 hebben [eiser] en de twee andere aandeelhouders hun aandelen Grapofex verkocht aan CIBA Speciality Chemical Maastricht B.V. (hierna: Ciba). De aandelen zijn vervolgens aan Ciba geleverd. In art. 7.4 van de koopovereenkomst is een regeling opgenomen omtrent de betaling aan een verzekeringsmaatschappij van het in het Efka-concern opgebouwde pensioen in eigen beheer ten behoeve van de verkopende aandeelhouders, en is bepaald dat het Efka-concern door die betaling bevrijd is van iedere verdere aansprakelijkheid voor de pensioentoezeggingen jegens de verkopers. In art. 7.5 van de koopovereenkomst wordt verwezen naar de hierna in (iv) te noemen arbeidsovereenkomst en verklaren partijen zich daarmee bekend. De koopovereenkomst is mede ondertekend namens Grapofex. (iv) Aan de koopovereenkomst is als bijlage 5 gehecht een op 17 april 2001 gedateerde arbeidsovereenkomst tussen Grapofex en [eiser]. Daarin is onder meer bepaald dat [eiser] met terugwerkende kracht tot 1 januari 2001 voor een periode van drie jaar in dienst is getreden van Grapofex, dat Grapofex de dienstjaren van [eiser] bij Efka – vanaf de oprichting – en de daaruit voortvloeiende rechten en verplichtingen zal eerbiedigen en dat Grapofex de pensioenverplichtingen van Efka jegens [eiser] zal voortzetten, zoals beschreven in de ‘Annex’ (hierna, conform de titel van het document: aanvullende arbeidsovereenkomst).

(v) In de aanvullende arbeidsovereenkomst is onder meer bepaald dat [eiser] aanspraak kan maken op een pensioenuitkering op basis van een jaarlijkse opbouw van 2,33% van het op de pensioendatum geldende salaris over de jaren tussen de aanvangsdatum van zijn dienstbetrekking en de pensioendatum.

(vi) Het salaris van [eiser] bedroeg in 2000 ongeveer € 163.000,-- inclusief vakantiegeld. Per 1 januari 2001 bedroeg het salaris ƒ 375.000,--, vermeerderd met DM 81.000,--, een en ander vermeerderd met 8% vakantiegeld. In totaal betrof dit een bedrag van ongeveer € 227.555,-- inclusief vakantiegeld.

3.2.1 In dit geding vordert [eiser], kort weergegeven, dat Grapofex haar pensioenverplichtingen jegens hem zal nakomen, meer in het bijzonder (i) premieafdracht voor de periode dat hij bij Grapofex in dienst was en (ii) voldoening aan haar backserviceverplichtingen die volgens [eiser] ten aanzien van de gehele periode 1984-2004 uit de arbeidsovereenkomst en aanvullende arbeidsovereenkomst voortvloeien.

3.2.2 De rechtbank Leeuwarden heeft de vordering met betrekking tot de premieafdracht grotendeels toegewezen, maar de vordering met betrekking tot de backserviceverplichtingen goeddeels afgewezen. De vonnissen van de rechtbank zijn bekrachtigd door het toenmalige gerechtshof Leeuwarden. De Hoge Raad heeft bij het hiervoor in 1 genoemde arrest het arrest van het gerechtshof Leeuwarden vernietigd en de zaak ter verdere behandeling en beslissing verwezen naar het toenmalige gerechtshof Arnhem (thans: gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, hierna: het verwijzingshof). Het verwijzingshof heeft de vonnissen van de rechtbank wederom bekrachtigd. Daartegen komt [eiser] in dit tweede cassatieberoep op.

3.3.1 Voor de beoordeling van de door het middel aangevoerde klachten (zie hierna in 3.4.1) is van belang wat achtereenvolgens door rechtbank, gerechtshof Leeuwarden, Hoge Raad en het verwijzingshof is geoordeeld. Voor zover in cassatie van belang, komen die oordelen op het volgende neer.

3.3.2 De rechtbank heeft in haar tussenvonnis als volgt geoordeeld.

(a) Uit art. 7.4 van de koopovereenkomst volgt dat Grapofex en haar dochterondernemingen door afstorting van de in de vennootschap opgebouwde pensioenvoorziening bevrijd zullen zijn van verdere pensioenaanspraken van [eiser] (rov. 4.1).

(b) Deze inhoud van de koopovereenkomst verhoudt zich niet met de door [eiser] voorgestane uitleg van de arbeidsovereenkomst en aanvullende arbeidsovereenkomst, die zou leiden tot een backserviceverplichting tot 1984; maar het stond partijen in beginsel vrij om van de koopovereenkomst afwijkende afspraken te maken (rov. 5.1).

(c) De schriftelijke aanvullende arbeidsovereenkomst is onvoldoende om het bestaan van de daarin neergelegde, van de koopovereenkomst afwijkende, afspraken bewezen te achten, omdat deze aanvullende arbeidsovereenkomst niet door partijen is ondertekend maar slechts is geparafeerd door een niet Nederlands sprekende medewerker van Ciba; derhalve is niet voldaan aan het in art. 156 lid 1 en 3 Rv opgenomen vereiste van ondertekening, hetgeen meebrengt dat aan deze overeenkomst geen dwingende bewijskracht toekomt (rov. 5.2).

(d) Voorts had het op de weg van [eiser] gelegen om zich bij Grapofex ervan te vergewissen dat zij zich bewust was van de zeer verstrekkende implicaties van de aanvullende arbeidsovereenkomst, temeer nu dit element uit de aanvullende arbeidsovereenkomst haaks stond op art. 7.4 van de koopovereenkomst; [eiser] mocht daarom niet erop vertrouwen dat de wil van Grapofex gericht was op de totstandkoming van de aanvullende arbeidsovereenkomst voor zover deze zou leiden tot een zeer omvangrijke backserviceverplichting voor Grapofex (rov. 5.3).

3.3.3 In hoger beroep oordeelde het gerechtshof Leeuwarden als volgt.

(e) Grief 1, die is gericht tegen rov. 4.1 van de rechtbank, ziet eraan voorbij dat art. 7.4 van de koopovereenkomst een vrijwaring bevat voor het gehele Efka-concern, waartoe ook Grapofex behoort. Nu Grapofex heeft verklaard die vrijwaring te aanvaarden, kan zij zich daarop beroepen. Dat de uitleg door de rechtbank van de vrijwaring onjuist zou zijn, snijdt geen hout. (rov. 9-11)

(f) De overige grieven stellen met name aan de orde of [eiser] op grond van de arbeidsovereenkomst en de aanvullende arbeidsovereenkomst aanspraak kan maken op een pensioenuitkering ter grootte van een bedrag berekend op basis van de dienstjaren zowel bij Efka als bij Grapofex (derhalve over de periode 1984-2004) met een opbouwpercentage van 2,33% op basis van het per pensioendatum geldende salaris. (rov. 14)

(g) Het hof verenigt zich met de rov. 4.1 tot en met 5.3 van de rechtbank en neemt die over. Op grond daarvan heeft [eiser] jegens Grapofex slechts over de periode 2001-2004 aanspraak op een opbouwpercentage van 2,33% per jaar over het bruto jaarsalaris van ƒ 375.000,-- vermeerderd met 8% vakantietoeslag per 1 januari 2001, inclusief eventuele verhogingen daarna. (rov. 15-16)

(h) De door [eiser] overgelegde producties leiden niet tot een ander oordeel omtrent hetgeen uit de aanvullende arbeidsovereenkomst moet worden afgeleid. (rov. 17-18)

3.3.4 De Hoge Raad heeft in het eerste cassatieberoep de klacht tegen het door het gerechtshof Leeuwarden (in rov. 15-16) overgenomen oordeel van de rechtbank (in rov. 5.2) over art. 156 Rv gegrond geoordeeld. Daarbij overwoog de Hoge Raad dat de gegrondbevinding van de klacht ook rov. 17-18 van het arrest van het gerechtshof Leeuwarden treft, aangezien daarin is voortgebouwd op het (onjuiste) oordeel met betrekking tot de aan de aanvullende arbeidsovereenkomst toe te kennen bewijskracht.

3.3.5 Het verwijzingshof heeft in rov. 4.9 van zijn tussenarrest als volgt geoordeeld.

(i) Het gerechtshof Leeuwarden heeft in rov. 9-11 geoordeeld (overeenkomstig rov. 4.1 van de rechtbank) dat art. 7.4 van de koopovereenkomst inhoudt dat Grapofex en haar dochterondernemingen door afstorting van de in de vennootschap opgebouwde pensioenvoorziening bevrijd zullen zijn van verdere pensioenaanspraken van [eiser].

In zijn eindarrest is het verwijzingshof bij dit oordeel gebleven (rov. 2.3) en heeft het op die grond de vonnissen van de rechtbank bekrachtigd.

3.4.1 Het middel houdt (onder 22) de klacht in dat het verwijzingshof in rov. 4.9 van zijn tussenarrest en rov. 2.3 van zijn eindarrest een onbegrijpelijke uitleg heeft gegeven aan het tussenvonnis van de rechtbank en het arrest van het gerechtshof Leeuwarden. Het betoogt dat het oordeel van de rechtbank (in rov. 4.1) en van het gerechtshof Leeuwarden (in rov. 9-11) dat Grapofex en haar dochterondernemingen door afstorting van de in de vennootschap opgebouwde pensioenvoorziening op grond van art. 7.4 van de koopovereenkomst bevrijd zijn van verdere pensioenaanspraken van [eiser], anders dan het verwijzingshof heeft geoordeeld, niet een zelfstandig dragende grond is voor de afwijzing van de desbetreffende vorderingen van [eiser].

3.4.2 De klacht is gegrond. Zoals onmiskenbaar volgt uit rov. 5.1–5.3 van de rechtbank (zie hiervoor in 3.3.2 onder (b)–(d)), heeft de rechtbank mogelijk geacht dat in de aanvullende arbeidsovereenkomst tussen Grapofex en [eiser] afspraken zijn gemaakt die afwijken van art. 7.4 van de koopovereenkomst (rov. 5.1), en heeft zij om die reden in rov. 5.2–5.3 onderzocht of dat het geval was. Omdat dat laatste naar haar oordeel niet aannemelijk was geworden, heeft zij de desbetreffende vorderingen van [eiser] afgewezen. Dat brengt mee dat haar oordeel over art. 7.4 van de koopovereenkomst niet zelfstandig dragend was voor haar beslissing. Datzelfde geldt voor het arrest van het gerechtshof Leeuwarden. Nadat het in rov. 9-11 grief 1 had verworpen en daarmee het oordeel van de rechtbank over de betekenis van art. 7.4 van de koopovereenkomst had onderschreven (zie hiervoor in 3.3.3 onder (e)), heeft het vervolgens onderzocht of de arbeidsovereenkomst en de aanvullende arbeidsovereenkomst (toch) een verplichting van Grapofex tot een backserviceverplichting over de jaren 1984-2000 inhielden (zie hiervoor in 3.3.3 onder (f)–(h)). Het heeft daarbij uitdrukkelijk rov. 5.1–5.3 van de rechtbank overgenomen, zodat het zich heeft verenigd met het oordeel dat in de (aanvullende) arbeidsovereenkomst afspraken kunnen zijn gemaakt die afwijken van art. 7.4 van de koopovereenkomst. Ook daaruit volgt dus onmiskenbaar dat zijn oordeel in rov. 9-11 over de betekenis van art. 7.4 van de koopovereenkomst niet zelfstandig dragend was voor zijn beslissing, en dat het om die reden in rov. 14-18 heeft onderzocht of de door [eiser] gestelde backserviceverplichtingen in de arbeidsovereenkomst en aanvullende arbeidsovereenkomst waren overeengekomen. Nadat de Hoge Raad in de eerste cassatieprocedure het arrest van het gerechtshof Leeuwarden had vernietigd omdat het (in navolging van de rechtbank) met betrekking tot de bewijskracht van de schriftelijke aanvullende arbeidsovereenkomst was uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting omtrent art. 156 Rv, diende het verwijzingshof derhalve alsnog te onderzoeken of in de arbeidsovereenkomst en aanvullende arbeidsovereenkomst afspraken zijn gemaakt die Grapofex (in afwijking van art. 7.4 van de koopovereenkomst) verplichtten tot een backservice over de jaren 1984-2000.

3.5 Het voorgaande brengt mee dat de hiervoor in 3.3.5 onder (j)–(k) weergegeven oordelen van het verwijzingshof, alsmede zijn daarop gebaseerde beslissing om de vonnissen van de rechtbank te bekrachtigen, niet in stand kunnen blijven. De overige klachten van het middel behoeven geen behandeling.

4 Beslissing

De Hoge Raad: vernietigt de arresten van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden van 19 augustus 2014 en 9 juni 2015; verwijst het geding naar het gerechtshof ’s-Hertogenbosch ter verdere behandeling en beslissing; veroordeelt BASF in de kosten van het geding in cassatie, tot op deze uitspraak aan de zijde van [eiser] begroot op € 497,37 aan verschotten en € 2.600,-- voor salaris.

Dit arrest is gewezen door de vice-president F.B. Bakels als voorzitter en de raadsheren C.A. Streefkerk, G. Snijders, T.H. Tanja-van den Broek en M.J. Kroeze, en in het openbaar uitgesproken door de raadsheer G. de Groot op 23 december 2016.